Sa Dung, vùng quê cách mạng kiên trung
ĐBP - Nằm về phía Đông Bắc của huyện Điện Biên Đông, xã Sa Dung cách thị trung tâm huyện lỵ 35km theo con đường giao thông nông thôn độc đạo gập ghềnh và khúc khuỷu. Đây là xã vùng cao với đa số dân cư người Mông, địa bàn từng lưu danh trong nhiều tài liệu lịch sử của tỉnh Điện Biên...
Cách đây chưa lâu, ngày 6/7/2011, có một sự kiện văn hóa lần đầu tiên diễn ra tại huyện Điện Biên Đông: Sở Văn hóa - Thể thao & Du lịch Điện Biên tổ chức trao bằng Di tích lịch sử quốc gia cho hang Mường Tỉnh, xã Sa Dung, huyện Điện Biên Đông. Tới dự buổi lễ, các cụ già thế hệ 70 - 80 tuổi rưng rưng xúc động. Vậy là cuối cùng, điều mà nhiều người cùng mong đợi đã đến. Lại nhớ tháng 12/2009, tại cuộc tiếp xúc cử tri của đoàn đại biểu Quốc hội khoá XII tỉnh Điện Biên, cử tri xã Sa Dung đề nghị tiến hành trùng tu di tích lịch sử hang Mường Tỉnh, để phục vụ cho khai thác du lịch lịch sử. Ngày 14/4/2011, Bộ Văn hóa - Thể thao & Du lịch ra Quyết định số 1256/2011/QĐ-BVH-TT&DL, về việc xếp hạng “Di tích lịch sử quốc gia” hang Mường Tỉnh, xã Sa Dung, huyện Điện Biên Đông; chẳng những đáp ứng nguyện vọng của nhân dân xã Sa Dung nói riêng và huyện Điện Biên Đông nói chung, mà còn là cơ sở chuyên môn giúp tỉnh Điện Biên có căn cứ xây dựng phương án trùng tu, phục dựng di tích lịch sử hang Mường Tỉnh.
Trong cuộc kháng chiến chống Pháp thời kỳ cuối những năm 40 đến đầu những năm 50 thế kỷ XX, xã Sa Dung có tên là xã Quang Trung. Nơi đây từng diễn ra rất nhiều những trận chống càn quyết liệt của bộ đội và du kích địa phương, để bảo vệ cơ sở cách mạng cũng như tính mạng và tài sản nhân dân. Đặc biệt, tại hang Mường Tỉnh, chi bộ Đảng đầu tiên của Đảng bộ Lai Châu (tiền thân của Đảng bộ Điện Biên hiện nay) được thành lập ngay trong những ngày máu lửa. Tháng 8/1949, dưới sự chỉ đạo của Trung ương Đảng và Bác Hồ, Đội “Xung phong Quyết Tiến” được thành lập. Từ vùng cao Yên Bái, đội băng rừng vượt suối qua Nghĩa Lộ, rồi bí mật vào đóng chân tại xã Sa Dung để xây dựng cơ sở. Cuối năm 1950, để tiện chỉ đạo phong trào, Ban cán sự đã chuyển từ Mường Tỉnh, qua Háng Sông rồi về bám trụ tại Sa Dung.
Có Đảng lãnh đạo, phong trào cách mạng ở Sa Dung ngày càng lớn mạnh và phát triển. Đội du kích của xã được thành lập và chỉ với súng kíp, tên tre, mà bao phen làm cho thực dân Pháp cùng đội quân tay sai thất điên bát đảo. Ngoài 4 đồng chí cốt cán trong Ban cán sự, còn có những quần chúng trung kiên của chi bộ Điện Biên. Sau này, 3 người trong số những quần chúng ấy, vinh dự trở thành những đảng viên người Mông đầu tiên của chi bộ Điện Biên; đó là các ông: Vàng Nhè Trống, Sùng Giống Lềnh và Mùa Sống Lử. Quá trình hoạt động, Sùng Giống Lềnh bị địch bắt và tra tấn đến chết, vẫn không hề khai báo nơi nuôi giấu cán bộ. Tiết tháo những người con dân tộc rẻo cao đã hơn một lần giúp cho cơ sở cách mạng được giữ vững, duy trì ảnh hưởng đến ngày quân và dân ta nhổ hết các đồn bốt thực dân. Do có những thành tích đặc biệt xuất sắc trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, năm 1999, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân Sa Dung được Nhà nước phong tặng danh hiệu cao quý: Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. 
Dịp Tết Mông 2010, tại bản Sa Dung B, chúng tôi được ông Lầu Pá Súa (83 tuổi) mời đến nhà dự lễ cúng mừng năm mới. Hơn nửa thế kỷ qua rồi, nhưng cứ chớm mùa hoa ban, ông Lầu Pá Súa lại thay mặt gia đình tiến hành cái việc trọng đại, thiêng liêng này để tưởng nhớ ngày cách mạng về giải phóng quê hương Sa Dung. Từng làm đến “chức” chống chụa (một chức quan địa phương) dưới chế độ thực dân Pháp, sau này được cách mạng cảm hoá, ông Lầu Pá Súa trở thành người tiến bộ, có những đóng góp tích cực cho sự nghiệp đổi mới và phát triển của quê hương. Bây giờ tận mắt chứng kiến những đổi thay nơi các bản làng, ông Súa xúc động nói: “Thời thực dân Pháp, người Mông Sa Dung khổ lắm, đói ăn triền miên. Dưới chế độ mới, người dân được Đảng, Chính phủ lo cho cơm ăn, áo mặc, trẻ em được học chữ; người ốm được khám bệnh, cấp thuốc theo tiêu chuẩn hộ nghèo. Nhà nước còn hỗ trợ nhân dân các giống cây, con để phát triển sản xuất, nâng cao mức sống”.
Tại trụ sở UBND xã Sa Dung, chúng tôi có buổi làm việc với ông Chá Chồng Chu - Phó chủ tịch UBND xã. Đứng trước sân ủy ban, Phó chủ tịch Chu chỉ tay lên ngọn đồi phía trước, giới thiệu một cách tự hào: Kia là Trường THCS Sa Dung, được thành lập từ năm 2005, trên cơ sở tách ra từ Trường PTCS Sa Dung. Nhà trường ra đời nhằm đáp ứng nhu cầu học tập tăng cao bậc THCS của học sinh trong xã. Chỉ mấy năm thôi, Trường THCS Sa Dung nhanh chóng trở thành địa chỉ tin cậy của phụ huynh và học sinh các dân tộc.
Cũng theo lời ông Chá Chồng Chu, phát huy truyền thống hào hùng trong quá khứ, ngày nay Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc Sa Dung đã và đang chung lòng hợp sức, xây dựng quê hương ngày càng giầu đẹp. Dưới sự lãnh đạo của Đảng và chính quyền các cấp, người dân Sa Dung luôn vững vàng trước các luận điệu tuyên truyền, chống phá của các thế lực thù địch. Cho đến nay, chưa từng có đối tượng tuyên truyền xấu nào xâm nhập và hoạt động được ở Sa Dung. Từ năm 1993, Sa Dung là xã đầu tiên của huyện Điện Biên (cũ), phá bỏ hoàn toàn diện tích trồng cây thuốc phiện. Phong trào quần chúng bảo vệ ANTQ được đẩy mạnh, nhiều năm liên tục Sa Dung được Bộ Công an, UBND tỉnh tặng cờ, bằng khen.
Những ngày trung tuần tháng tám này, trên con đường liên xã từ Sa Dung ra trung tâm huyện Điện Biên Đông, thỉnh thoảng lại gặp một tốp các thầy, cô giáo trẻ hăm hở mang hành trang vào Sa Dung chuẩn bị khai giảng năm học mới 2011-2012. Từ những hình ảnh đó, tôi có cảm giác như tự mình tìm ra lời giải thú vị, cho câu hỏi nhờ đâu mà số hộ khá giàu ở Sa Dung ngày càng nhiều, hàng năm bình quân lương thực đầu người trong xã liên tục tăng?